कथा - रक्ताच नातं ✍️नवनाथ अर्जुन पाटिल गायकर

रक्ताचं नातं

"आवारलं का समदयाजणीचं ? रामभाऊ कवाधरनं गाडी जुतुन उभाय गं पोरीनों"

   झोपाळयावर झोका घेता घेता लक्ष्मीबाईने सुना,नातसुनांना किमान तिसर्यांदा आवाज दिला.

  "आवारलं,आवारलं.हे निघालेच आम्ही."

  सुंदरीनं आतुन उत्तर दिलं.

  नव्यानं आलेली ही नातसुन सुंदरी मोठी धाडसी होती.

  जिडं लक्ष्मी बाईच्यां पाचही सुनाचीं सासुपुढं बोलायची हिंमत होत नव्हती, तिडं ही काल परवा करुन आणलेली नात सुन सुंदरी न भिता चभार चभार बोलत व्हती.

  लक्ष्मी बाईचा दराराच व्हता तसा.

   पाच मुलं आनं सहा मुलीचां संसार लक्ष्मी बाईनं गावात कुणालाही हेवा वाटेल असा केला व्हता.

   पोराचं मोठ्ठं गोकुळ फुलवुन कारभारी पाटिल एकाएकी वारले,आनं लक्ष्मी बाईवर आभाळच कोसळलं.

  त्यात भावकी धड नाही, ती वाईटावरच टपलेली.

  पण न डगमगता लक्ष्मी बाईनं भावकीच्या नाकावर टिच्चुन संसार केला.

  बाईमाणुस असतानां ही एखादया दादयाला लाजविल असा संसार केला.

  समदया पोरा-पोरीचीं लग्ने झोकात केली.एवढा मोठा जमिनीचा पसारा सांभाळला.

  पोरं आता करती झाली व्हती. आनं लक्ष्मी बाईला सुख लागलं व्हतं.पण त्यांचा दरारा आजुन ही कायम व्हता.त्यानला पुसल्याशिवाय इकडची काडी तिकडं हालत नव्हती.

  लक्ष्मी बाईचं गोकुळ आता चांगलच बहरलं व्हतं.मुला - मुलीच्या पोरा पोरीचींही लग्ने उरकत व्हती.

  लक्ष्मी बाईच्या सुना आता म्हातार्या होत चालल्या व्हत्या आनं नवतरण्या नात सुना घरात यायला लागल्या व्हत्या.

  दिवाळीचा सण सुरु झाला व्हता आनं शेतावर व घरात एकच कामाची घाई उठली व्हती. 

  भाताच्या सोंगणीला वेग आला व्हता.खळं लावणं, भात कापणं, वाहणं व सडाकनं सुरु व्हतं, तर दुसरीकडं घरातल्या भुया घालणं, मुरुम वाहणं, चोपणं, घर आवरणं हया कामालाही गती आली व्हती.

  पाचही पोरं, सुना,नातु व नात सुनांसह गडी माणसं ही कामाला जुपेल व्हती पण पसारा कुडं आवरतोय.

  लक्ष्मी बाई हल्ली गुडगेदुखीच्या आजारानं त्रासली व्हती.जास्त हिंड फिर व्हत नव्हती.जाग्यावच बसुन व्हती.पण तरीही समदयावर बारीक लक्ष ठिवुन व्हती.

   दिवाळसण आला तसा सुना, नात सुनांना माहेरची आठवण यायला लागली.

  लक्ष्मी बाईनंही आता सुनांना कामातुन ढिल दिली, आनं माहेरी जायासाठी तयार व्हया सांगितलं.

  रामभाऊ लक्ष्मी बाईचा विश्वासु गडी.त्याला बैलगाडी जुताया सांगुन सगळयानां चार कि.मी.वर आसलेल्या एसटीच्या फाटयावं सोडाया सांगितलं.तिडुन त्या आप आपल्या माहेरी जाणारी एस टी पकडुन जाणार व्हत्या.

  नव्या नात सुनानां मात्र मुराळी येणार व्हते,त्या त्यांच्याबरोबर जाणार व्हत्या.

  घरातल्या सगळया सुना, नातसुना,त्यांची कच्ची बच्ची सगळयाचीं एकच धावपळ, पळापळ सुरु व्हती.समदया घरात आरडाओरडा सुरु व्हता.

   घरात शांत होती ती फक्त एकच जण, सुशाबाई. लक्ष्मी बाई ची थोरली सुनबाई.

  ती आपली जुन्याच लुगडयात घरात वावरत व्हती.मुकपणे अश्रु ढाळीत आपलं काम करत व्हती.

   लक्ष्मी बाई ची नजर तिच्यावर पडली तशा त्या बोलल्या.

  "काय गं सुशे ? त्वा आजुन आवारलं नाय ?"

  सुशाबाई गरीब गाय. ती काहीच बोलली नाही.

  सुशाबाईवर या थोरल्या सुनांवर लक्ष्मी बाईचा मोक्कार जीव व्हता.अगदी लहान परकरी पोर असतानांच ती या घरात सुन म्हणुन आली व्हती.पण लहान वयातही समज मोठी व्हती.

  नवर्यामागं सासुनं एवढं राष्ट्र सांभाळलं याचं सुशाबाईला कोण कौतुक ? ती जात्याच कमी बोलणारी व खुप कष्टाळु व्हती.

  बाशिंग उतारल्याबरोबर नवर्याच्या संगतीनं तिनं ढोर मेहनत केली.आपल्या लहान दिर, नणंदाचे करता करता घर आणि शेत ही तिनं अपांगुन धरलं.सासुला कामातुन आराम मिळावा म्हणुन ती सदैव मायेनं सासुला सांभाळत व्हती.

  लक्ष्मी बाईनंही आपल्या लेकीला लावला नसेल एवढा जीव या सुनाला लावला व्हता.

  समदं काही दृष्ट लागावं आसं सुरु व्हतं.

  लक्ष्मी बाई च्या पोरा पोरीचीं लग्ने झाली.सगळी संसाराला लागली व्हती.नातवंडे ही मोठी झाली व्हती,अगदी लग्नाजोगती.

   किसना हा सुश्याबाईचा थोरला मुलगा.लक्ष्मी बाईचा सगळयात थोरला नातु.

  घरातल्या या पहिल्याच मुला नातवावर आख्ख्या घराची माया व्हती.लय लाडका व्हता किसना सगळयाचां.

  सुश्याबाईनं ठरवलं,आपल्या लेकाला भावाचीच सुमन सुन म्हणुन करुन आणायची.दुसर्या च्या पोरीनं या गोकुळासारख्या नांदत्या घरात राज्य करण्यापरिस आपल्याच भावाची लेक राज्य करील.भावाशी सोयरीक झाली तं पुढच्याही पिढीत नातं टिकुन राहिल व प्रेम वाढीला लागलं.

  शिवाय परक्या घरची पोर कशी निघलं कुणा ठावं ?

  तिनं नवर्याला आनं लक्ष्मी बाईला आपला बेत सांगितला. त्या दोघानींही एका झटक्यात हयाला पसंती दिली.

  सुशाबाईच्या भावाच्या योगेश दादाच्या कानावर जवा हा बेत टाकला तवा त्यानं एका झटक्यात होकार दिला.आणि मग मोठया थाटामाटात भावाची पोर सुमन या गोकुळात पहिलीच नातसुन म्हणुन आली.

  पण...? या पण नेच घात केला. सुमनचं ताळतंत्र काही धडावर नव्हतं.तिचं गावात कुणा पोराबरोबर लफडं व्हतं. हे लगीन तिच्या मनाविरुद्ध झालं व्हतं.पण ते उघड सांगायची तिची हिंमत नव्हती.

  पोरीनं बाशिंग सोडल्या दिसापासुन घरात तमाशा मांडला. मुळात तिला नांदायचंच नव्हतं.समदयानी समजावुन सांगुनही पोरीचा शिमगा थांबेचना.

  प्रतिष्ठीत घराच्या अब्रुचं पार खोबरं व्हायची पाळी आली व्हती.

  शेवटी काडीमोड पर्यंत गोष्ट गेली.

  योगेशदादाला आपली पोरं शिंगाणी आहे हे कळत व्हतं, पण जनाचे लाज काज त्याला पोरीचे अपराध पोटात घालुन तिचीच बाजु धरावा लागली.

  या समदयामधी भावा-बहिणीचं, सोयर्या धायर्याचं नातं पार विस्कटुन गेलं आनं त्यांचेत अबोला आला.

 या अबोल्यानंतर आलेली ही पहिलीच दिवाळी.

  सुशाबाईचा जीव माहेरी एकुलत्या भावासाठी तुटत व्हता खरा, पण कोणत्या तोंडानं माहेरी जायचं ? घरचे काय म्हणतील ? भावाच्या पोरीनं घराण्याची इभ्रत चव्हाटयावर आणली तरी भावाचा पुळका आहेच ? माहेरची ओढ काय सुटत नाय ?

  सुशाबाईनं मन घट्ट केलं. पोरीनं आपल्या घराचे धिंडवडे काढले त्याच दिशी आपल्याला माहेर तुटलं.यापुढे त्या माहेरचा विषयही काढायचा नाही.

  लक्ष्मी बाई ला ही सुनेची मनोदशा कळत व्हती.पण त्यात तिचा बिचारीचा काय दोष ? आनं तिच्या भावाचाही काय दोष ?झाडाला लागलेलं फळ चांहलच असेल याची जशी खात्री देता येत नाही, तशी संतती कशी निघेल याची खात्री कोण देणार ?

   लक्ष्मी बाई, तिचा मुलगा किंवा घरातले कोण बी एवढं रामायण महाभारत घडल्यावर सुदिक ना सुशाबाई ला बोललं, ना तिच्या भावाला नाव ठिवलं.

  लक्ष्मीबाई म्हणायच्या, हे कर्माचे भोग आहेत.ते कुणाला चुकणारं ? सगळेच दिवस काय आपल्या बापाचे नसतात.जसं सुख आपण आनंदानं पदरात घेतो,तसं दु;खही पदरात घ्यायला शिकलं पाहिजे.प्रभु श्रीरामाचे घरातही कैकयी, मंथरा व्हतीच की.

   सगळं घर नाहक अपराधाची बोचणी लागलेल्या सुशाबाईला सांभाळुन घेत व्हतं.चुकुनही कुणी वावगं बोलत नव्हतं कि सुमनचा विषय ही कुणी काढत नव्हतं.जणु सुमन कधी या घरात आलीच नव्हती असंच दाखवत व्हते.

   "आता एवढं सगळं झाल्यावर मी कोणत्या तोंडानं माहेरी जाऊ ?"

  सुशाबाई सासु ला पडेल आवाजात बोलली.

  "सुशे,पोरी असं नाय करायचं.अगं चुकतो तो माणुस. एवढं नय लावुन धरायचं. पाठीपारीचा भाऊ हाये तुझा एकुलता एक.आनं तु बी त्याची एकुलती बहिण."

   "त्यानं कुडं बहिणीचा इचार केला ? किती सपान रंगवली व्हती मी."

  "अगं सपान पाहणं हे माणसाचं काम.तसंच घडल आसं थोडीच आसतं ? कधी दान उलटं बी पडतं.एवढा नय इचार करायचा झाल्या गोष्टीचा."

  "पण इचार जात नय ना डोक्यातुन ?"

  "पोरी, तो गेला तरच पुढची वाट सोपी व्हती.नायतर माणुस तिडंच अडकळुन पडतो आणि खंगतो.आसं नय वागायचं पोरी. शेवटी रक्ताचं नात महत्त्वाचं.ते तोडु म्हटल्यानं तुटत नसतं."

  एवढं सांगुन समजावुन बी सुशाबाईचा मात्र नन्नाचाच पाढा सुरु व्हता.किती सोन्यासारखी, मोकळया मनाची माणसं आहे आपली.आनं अशा घराला लाथ मारुन गेली अवदसा.

  मनातल्या मनात सुशाबाई सुमनच्या नावाने बोट मोडत व्हती.तिचा जणु ठाम निर्धार झाला व्हता कि माहेर तुटलं ते कायमचंच.

  बाकीच्या जावानीं सुशाबाईला आग्रह आमच्या माहेरी चला म्हणुन.पण सुशाबाईनं हसुन त्यानला नकार दिला.

  लक्ष्मीबाई चाही शेवटी नाईलाज झाला.बाकीच्या मुराळणी गेल्या तशा लेकीही सणाला आल्या आनं मग लेकीच्या नादात लक्ष्मीबाई हरवुन गेल्या.

  सुशाबाई एकटयाच घरी व्हत्या. गडी माणसं रानात, खळयावं कामाधंदयाला जायेल व्हती. नंणदा, भाचवंडामधी सुशाबाई ही काही काळ रमुन गेल्या.तरी मनातल्या कुठल्यातरी कोपर्यात मातर माहेरची आठवण डोकावतच व्हती.

  पोरीनं केलं पण भावाला बी भोगाया आलं.वानीकिनीचा हा पाठिचा भाऊ व्याही होई पर्यंत बहिण, दाजी व या घराला घडीभर इसरत नव्हता.चार आठ दिवस लय व्हायचे त्याला बहिणीच्या घरी गरका मारायला. सुशाबाईच्या सासरच्यानींही सारखा येतो म्हणुन योगेश दादाचा कधी राग केला नाही. रात्री अपरात्री हे घर त्याचेसाठी हक्काचं व्हतं.त्याची सख्खी आनं चुलत सगळया भासवंडाना तो एकच मानायचा.आनं येताना चांगला टोपलीभर खाऊ आणायचा.

  पोरीनं आसं केलं आनं त्या दिसापासुन त्याचेसाठी हे घर अंतरल.या घरानं त्याला कधी येऊ नको असं नाय म्हणलं. पण येणार कोणत्या तोंडानं ? पोर चुकलीच हे त्याला चांगलच ठाऊक व्हतं,पण शेवटी चुकली माकली तरी बाजु तिचीच घ्यावी लागणार हा बापाचा धर्म व्हता. आणि जगाचे लाजं काजं का व्हईना तो पाळावाच लागणार व्हता.

  जड अंतःकरणाने योगेश दादा ने ही शेवटी या घराशी, बहिणीशी नाईलाजाने सबंध तोडले व्हते.

  उन्हं कलायला लागली व्हती. लक्ष्मी बाईची रानात गेलेली पोरं, नातवंड, गडी माणसं, गोठयातल्या गाई गुजी घराकडं वाट चालु लागल्या व्हत्या.

  सुशाबाईच्या नवर्यानं आल्या आल्या तिला तयार व्हया सांगितलं.

  "का बरं वो ? कुडं जायचं हाये आपल्याला ?"

  सुशाबाईनं विचारलं.

  "तुझ्या माहेरी जायचं हाये."

  "मला नय त्या दारात जायचं आता यापुढं कधी."

  "मला तरी कुडं इच्छा हाये. पण वर्षाकाठीचा सण हाये भावा बहिणीचा.बरं नय दिसत ते."

  "पण...?"

  "पण बिन काही नाही.चल पटकन आवर,फटफटी वर जाऊन येऊ लगेच.ते चुकले आसलं पण आपुम नय चुकायचं."

  नवर्यानं आसं बोलल्यावर सुशाबाई ला भरुन आलं. आपलं नशिब किती चांगल आहे कि अशी देव माणसं आपल्याला मिळाली.एवढं घडुनही ही माणसं आपला भाऊ वा माहेराबद्दल चकार वाईट शब्द बोलली नाही. उलट त्यांचे दोष हे बुजवाबुजव करत आहे.

  पण आपल्या माहेराला याची किंमत तरी आहे का ? भाऊ काल परवा पर्यंत किती जीव पाखडत व्हता आपल्यावर, भाचरांवर.काय मदत केली नाही त्याला आपल्या घरच्यानीं ? पैसा, अडका लागु दे, येळावक्ताला बैलं, गाडी वा मजुर लागु दे रानकामासाठी.त्यो एखलंवाड हाये,पण कधी आबाळ नय व्हऊ दिली त्याची. 

   पण पोरीनं सत्यानाश केला. खात्या पित्या घराला लाथ मारली.पण ती एक मुर्ख आसलं, योगेश दादाने तर चार कानफाटीत हाणुन तिला सरळ कराया पायजेल व्हतं.पण नाही , शेवटी त्यालाही कारीचाच पुळका आला.कार कशी वागली हे नय दिसलं ?

  "सुशे,पोरी आगं जाय आवर पटापटा.तुझ्या नणंदा हायेत आता घराकं लक्ष ठिवाया."

   "मला खरं त जाया मनच करत नय."

  "आगं, आसं नय करु पोरी. वर्षााकाठीचा सण हाये.पाठीपारी चा भाऊ हाये तुझा.उभारं उभारं जाऊन ये.तेवढाच आळ उडल."

  "जाते तुमी समदी म्हणत्यात तरं.पण भावाला किंमत हायं का याची ?"

  "आगं आसं नको म्हणु पोरी. तुझ्यासाठी जीव तीळ तीळ तुटत आसलं त्याचा."

  "हं ? कसलं काय ? एवढी माया हाये तं बहिणीला न्याया का नय आला ?"

  "कंणच्या त्वॉंडानं येईल पोरी ? त्याला दोन्हीकुन पाप झालंय. कारीचं आय बाप होणं लय अवघड.ती चुकली माकली तरी आपल्याला तिचं झाकपाकच करावं लागतं पोरी."

  "बहिणीलाही तोडायचं मगं ?"

   "व्हयं पोरी, लेकीसाठी बाप बहिणच काय, समदया जगाविरोधात लढाया उभा राहतो. भलेही लेकरु लाख चुका करु दे.त्याला समजुन घे पोरी. झालं गेलं ते गंगेला मिळालं.एवढं नय लावुन धरायचं.नय पटलं ना त्याच्या लेकीला ? गेली ना सोडुन ? आपण बी सोडुन दयायचं."

  "पण......"

  "लय इचार नको करु पोरी. भाऊ तुझा हाये रक्ताचा. त्यो चुकु दे पर त्याच्या बी अंतःकरणात माया असणारच. एका बाजुला लेक, एका बाजुला बहिण.बिचार्याची स्थिती समजुन घे पोरी."

  कशी बशी समजावुन सुशाबाईला तयार व्हायला घरात लावलं.सुशाबाईही नाराजीनच आवरु लागली.

  कसंबसं आवरुन सुशाबाई बाहेर आली.नवरा वाटच पहात व्हता.

  तो फटफटीला किक मारुन चालु करणारच, तेवढयात सुधाकरची फटफटी फटफट करत अंगणात घुसली.

  सुधाकर, सुशाबाई व योगेशदादाचा चुलत भाऊ.

  त्याला पाहताच लक्ष्मी बाई बोलली.

  "सुशे,बघ मी म्हणले व्हते ना ? भावाची माया येडी आसते. सोताला लाज वाटली आसलंबहिणीच्या दारात यायाची ? पण चुलत भावाला का व्हईना मुराळी पाठवलंच बघ तुला न्यायाला.अगं वर्षाचा सण हाये हा, जीव नय रहात काय बी झालं तरी."

  सासु बोलली तेच सुशाबाई ला ही मनातुन वाटलं.खरच मुराळी धाडलाय का योगेशदादानं.

  सुशाबाईच्या नवर्यानं फटफटी चालु करायची सोडुन दिली. 

  घाईघाईत उतारणार्या सुधाकरला राम राम केला.

  पण सुधाकर राम राम करायच्या मुडमधी नव्हता.

  तो गाडीवरून खाली उतारला आनं बहिणीकं पाहुन मोठयानं ओरडला.

  "आक्के,आपला दादा गेला गं."

   क्षणभर काय ते कुणालाच उमजना.सुधाकर काय बोलतोय हेच लक्षात येईना ?

  सुधाकरनं धाडकन भुईवर आंग टाकलं आन तो स्फुंदु स्फुंदु रडु लागला.

  घरातली व्हती नव्हती तेवढी माणसं अंगणात सुधाकर भवती गोळा झाली व्हती.

  सुशाबाई धावत सुधाकर जवळ आली.तिच्या नवर्यानं खाली बसुन सुधाकरचा खांदा धरला.

  "तोंडानं बोल सुधाकर, असा रडु नको.काय झालं ते मोकळं मोकळं सांग."

   "योगेशदादा चा अपघात झालाय.मौत झाली त्याची मौत."

  एवढं ऐकलं आनं सुशाबाईनं मोठयानं हंबरडाच फोडला.ती आपली छाती बडवुन घेत आक्कोश करु लागली.

  लक्ष्मीबाई आणि दिवाळीला आलेल्या तिच्या लेकी सुशाबाईला आवरु लागल्या.

  पुरुष मंडळी सुन्न झाली व्हती.

  सुधाकरनं सगळं सविस्तर सांगितलं.

  योगेशदादाच्या सुमन न आसं केलं आनं भावा बहिणीलाच दुर केलं.पण योगेशदादाचा जीव बहिणीला भेटायासाठी झुरायचा. पण आता बहिणीच्या दारात जायचं कोणत्या नाकानं असं त्याला झालं व्हतं.पोरीच्या करणी पायी पार खचुन गेला व्हता तो.

  दिवाळसण जवळ येत चालला, तशी तगमग वाढली व्हती त्याची. वानीवालीची बहिण ? आनं दिवाळीला आपल्या घरी नाही ? तगमग वाढली आनं मनाचा हिय्या करुन तो सुशाबाईला दिवाळ सणाला आणाया फटफटी घेऊन निघाला.

  बहिणीपुढं नाक घासील. लेकीच्या चुकीची माफी मागील. पण रक्ताचं नात तुटु नय देणार. असा निश्चय करुनच तो घरातुन निघाला व्हता, सुशाबाईला माहेरी नेण्यासाठी.

  इकडं येतानां हयाच विचाराचे तंद्रीत तो व्हता.आणि कसा कोण जाणे अपघात झाला, आनं या अपघातातच तो मरण पावला.

  सुशाबाईचा रडण्याचा जोर वाढला व्हता.कारण तिचा रक्ताचा भाऊ आता तिच्यासाठी कायमचा अंतरला व्हता.

------

लेखक

नवनाथ अर्जुन पाटिल गायकर

आहुर्ली, पो. सांजेगाव

ता. ईगतपुरी, जि. नाशिक

४२२ ४०३

मो.नं.९८८१३२९७०९