परीक्षेचा उल्हास ✍️ सुरेखा बोऱ्हाडे | प्रौढ साक्षरता अभियानाचा एक अनुभव

 परीक्षेचा उल्हास   

  

    उल्हास साक्षरता परीक्षा केंद्रावर म्हणजे अक्षर विद्यालय,सरस्वतीवाडी येथे परीक्षेची तयारी मोठी जोरात होती.या नवभारत साक्षरता कार्यक्रमासाठी दहा शिक्षक,एक शिपाई, परीक्षा अधिकारी आणि विद्यालयाच्या खुद्द मुख्याध्यापिका अश्या १३ व्यक्ती सकाळी ८ पासून शाळेत हजार होत्या.आणि आजच्या या उल्हास परीक्षेसाठी परीक्षार्थींची संख्या होती कमाल सोळा!

                उल्हास परीक्षार्थींची पेपर सुरू होण्याची वेळ होती सकाळी नऊची.शाळेच्या मुख्याध्यापिका क्रीडांगणावर खुर्ची टाकून या प्रौढ परीक्षार्थीं विद्यार्थ्यांच्या स्वागतासाठी साडेआठ पासूनच बसल्या होत्या. ८:३० वाजता गेट समोर एक गाडी थांबली.बाईंनी लगबगीने शिपायाला गेट उघडायला सांगितले.त्यांना वाटले एखादा परीक्षार्थी गाडीने आवारात आला असेल.बाई उभ्या राहिल्या. ती गाडी होती त्यांच्याच विद्यालयातील शिक्षकांची.त्या म्हणाल्या ,"हात्… तेरे की ....! मला वाटले परीक्षार्थी !" कंटाळून त्या ऑफिसमध्ये गेल्या. घड्याळाचा काटा आता नवावर आला. शिक्षक अटेंशन मध्ये होते. ऑनलाईन पेपर काढण्यासाठी संगणक व प्रिंटर रेडी होता. एवढी तयारी एम.पी.एस.सी.परीक्षेसाठी सुद्धा खचितच असेल.घड्याळाचा काटा नवावरून  साडेनऊवर सरकला तरी अजून एकही परीक्षार्थी उगवला नव्हता.तेव्हा मुख्याध्यापक बाईंची चलबिचल वाढू लागली.शासनाचा कोणताही कार्यक्रम म्हणजे महत्त्वाचाच.तो पूर्णत्वास गेला पाहिजेच.

                जनतेच्या साक्षरतेसाठी, विकासासाठी उल्हास साक्षरता धोरण तयार केले गेले होते.राष्ट्राचे शैक्षणिक धोरण २०२० आणि आर्थिक वर्ष २०२२ च्या अर्थसंकल्पीय घोषणांशी संरेखित करण्यासाठी सर्व प्रौढ निरक्षरासाठी हे उल्हास साक्षरता धोरण तयार केले होते.त्याची अंमलबजावणी आता २०२२ ते २०२७ या कालावधीत प्रभावीपणे होणार होती. देशातील सर्व निरक्षर या योजनेद्वारे आर्थिक साक्षर,डिजिटल साक्षर, व्यवसायिक कौशल्य,आरोग्य साक्षरता आणि कुटुंब कल्याण विकास ही सारी कौशल्य साधणार आहेत.( जसे काही आत्तापर्यंत तो निरक्षर परीक्षार्थी कुटुंबाच्या कल्याणाकडे लक्षच देत नसावा.) 

           सरकारने एवढे मोठे ध्येय, उद्दिष्टे डोळ्यांसमोर ठेवले होते आणि त्यासाठी सरकारशी बांधिल असणारे हे सर्व कर्मचारी अगदी सज्ज होते.घड्याळाच्या काटा नवावरून दहावर गेला.अजून एकही परीक्षार्थी हजार झाला नव्हता. आता मात्र परीक्षा केंद्राचे धाबे दणाणले.सरकारी आदेशानुसार परीक्षा तर झाली पाहिजे.पण परीक्षार्थींचा पत्ताच नव्हता.पंधरा दिवस आधीच सर्व शिक्षकांनी समन्वयकांशी फोनवर संपर्क साधून प्रौढ परिक्षार्थीची तयारी करुन घेण्याविषयी सांगितले होते.नमुना प्रश्नपत्रिका सरावासाठी सोडवायला दिल्या होत्या.त्याबरोबर प्रत्यक्ष भेटण्यासाठी आग्रहाने बोलावले होते.परंतु कुणालाही प्रत्यक्ष भेटायला यायला वेळ नव्हता‌.काही शिक्षकांनी तर प्रौढ उल्हास  परीक्षार्थींच्या घरी जाऊन थेट भेट घेऊन थोडी तयारी करून घेतली होती.आणि आता परीक्षेसाठी परीक्षार्थीच हजर नव्हते.

सर्व शिक्षकांनी या एका तासात पुष्कळ फोना-फोनी केली होती.परीक्षार्थींनी दिलेल्या मोबाईलवर व मदतनिसाच्या मोबाईलवर फोन करणे सुरू होते. दोन-चार वेळा फोन लावूनही काहींनी तो फोन रिसीव्ह केला नव्हता. तर काहींनी अनेक कारणे पुढे केली होती.त्यांचे या परीक्षेला न येण्याचे कारणही नाकारून चालणार नव्हते. काही म्हणाले.... हो... हो... येतोय परीक्षेला! हे काय  निघालोच.काहींचे उत्तर....मला आता एका लग्नाला जायचे आहे तिकडे निघालोय, काय म्हणता…? परीक्षा द्या....! परीक्षेपेक्षा लग्न महत्त्वाचे आहे बाबांनो..... ! फोनवर तर एकाने तर चक्क सांगितले....आता शेतातले काम सोडून तुमचे ते कागद रंगवायला वेळ नाही‌ बाबांनो ! तुम्हीच लिव्हा काय ते....

एकाचं म्हणणं होतं आम्ही राहतो त्या डोंगराच्या पांदीला....कसे येणार....?शाळा लय लांब हाय.... अनाया कोणी नाय,पोरं गेली कामावर.एक म्हणाला..... पोरगा गाडीवर आनल तर येईल.त्याचा कवा मुड लागतोय कोण जाणे....! एकाने  तर चक्क कटवलंच....बाबा येळ नाही आता बोलायला.काम सुरु हाय आणि तुझं काय चाललंय रे परीक्षा द्या..परीक्षा द्या.. तूच दे ती परीक्षा....! मी आता दुसऱ्या गावाला जातोय दहाव्यासाठी.... 

एक तर शिक्षकाची टर उडवत चक्क म्हणाला , आम्ही काय आता या वयात परीक्षा द्यायची पोरांसारखी ? तुमची आणि सरकारची डाकं ठिकाणावर हाय का ?

 ही आणि अशी उत्तरं ऐकून शिक्षकांची डोकी गरगरायला लागली.

             आता काय करावे? परीक्षार्थी कसे येणार..? परीक्षा कशी होणार..? शासनाचे काम पूर्ण झाले तर पाहिजे. कागदाला कागद लागला पाहिजे.कागदी घोडे नाचवता-नाचवता शिक्षकांचा नाकात दम आला होता.तर आता कागदाला कागदच नाही तर ऑनलाईन डाटा व्यवस्थित सबमिट करून वेळेत फीट झाला पाहिजे या काळजीने जीव टांगणीला लागला होता.        

          उल्हास परीक्षा पण असा निरुत्साह ! 

मुख्याध्यापक बाईं वाट बघत होत्या पण एकही परीक्षार्थी शाळेकडे फिरकायला तयार नाही. मुख्याध्यापक बाईंनी शिपायाला बोलावून हळूच त्याच्या कानात सांगितले,"गावातील बस स्टॅडवर बरेच रिकामे गावकरी गप्पा मारत बसलेले असतील.त्यातील निरक्षर लोकांना बोलवा.पाराखाली ते रिकामे गप्पा झाडत किंवा पत्ते कुटत बसतील. पण असे येणार नाही.त्यांना सांग परीक्षा दिली तर सरकार तुम्हाला पेन्शन सुरू करेल किंवा काही पैसे देईल. काय सांगावं सरकारच्या चांगल्या योजनांचा लाभ तुम्हाला मिळेल."

          दहाच मिनिटात शिपाई दहा लोकांना घेऊन आला. दहा मिनिटात दहा परीक्षार्थी ते  सुद्धा फोटो आणि आधार कार्ड सोबत हजर.परीक्षा हॉल भरायला लागला. प्रश्न पत्रिका दिल्या गेल्या.पण त्यांना लिहिता कुठे येते ? सही केली ती सुद्धा मोडकी तोडकी. मग काय सकाळपासून जे दहा शिक्षक  उभे होते ते कशासाठी ? ते लागले त्यांना मदत करायला.

                 बरं यामध्ये एक शिक्षिका बाईनीं तर आपली टू व्हीलर गाडी काढून चक्क परीक्षार्थीला घ्यायला पाटावरला मळा गाठाला. मुख्याध्यापक बाईंना विचारुन गाडी निघाली आणि शाळेपासून दोन किलोमीटर असणार मळा पाच किलोमीटर अंतर कापले तरी सापडेना. पाटावरुन उजवीकडे वळून परत डावीकडे….परत उजवीकडे असे अनेक  वळणे पार करत....मळ्यात काम करणाऱ्या माणसांना विचारत बाई एकदाची पोहोचली रामदास हिरकले यांच्या कौलारू घरासमोर. त्यांचे दोन परीक्षार्थी होते या मळ्यात. रामदास हिरकले आणि त्याची बायको नभाबाई. 

             रामदासचे दोन खणांचं कौलारू घर होते.पुढे प्लास्टिकचा कागद लावून पडवी केलेली दिसत होती. एक बाई कडेवर एक पोर आणि हातात दुस-या पोराचा हात धरून स्वागताला आली. स्वागत कसलं कोणी दारासमोर उभं दिसलं म्हणून पाहायला आली. कोण आलं हे पाहून ती परत घरात जायला निघाली. तेव्हा शाळेतल्या बाईनं पटकन विचारलं , “हे रामदास हिरकलेचं घर आहे ना. “ 

तेव्हा डोक्यावरचा पदर आणखी पुढे ओढत ती म्हणाली," व्हय, पण मामंजी दुसऱ्या गावाला लग्नाला गेलेत आणि बाई खालच्या वावरात कांदा निंदत्याय."

        बाई म्हणाल्या,"नभाबाईला तरी  बोलव लवकर." 

तशी सुनानं हाळी दिली," बाई.... अहो बाई.... इकडे यावा.... कोण आलाय पहा." चार-पाच मिनिटे गेली. बाईंना ती खूप मोठी वाटत होती. तेव्हा त्याचं लक्ष घरामागे असणा-या शेवंतीच्या वाफ्यात फुललेल्या पांढऱ्या शुभ्र फुलांकडे गेले.खुश होत त्यांनी चार-पाच फुले खुडली आणि केसात माळली. 

            नभाबाई आली.काळी सावळी ,उंच सडसडीत, लुगडं गुडघ्यापर्यंत घातलेली नभाबाई पन्नाशीची होती.पण संसाराच्या रगड्यात आत्ताच साठीची वाटत होती. तिला दोन मुलं-सुना , चार नातवंड होती.

मॅडम म्हणाल्या,"नभाबाई, चला परीक्षेला."

 नभाबाई पायाखालची माती अंगठ्याने  कोरत कितीतरी वेळ गप्पच उभी राहिली.पंधरा दिवसापासून परीक्षेला जायचं आहे हे तिला मुलांनी सांगितले होते.

              बाईंनी यायचा परत परत आग्रह केल्यावर म्हणाली,"  परीक्षेला जायचं पण पोरं गेली कामाला. परीक्षेला शाळेत कोण घेऊन जाणार! परत इकडं कांद्याची निंदनी - खुरपणी चालली आहे . परीक्षेला आले तर सारा दिस वाया जाईल." 

बाई म्हणाल्या," नभाबाई, परीक्षा द्यायलाच हवी. सरकारची चांगली योजना आहे.परीक्षेमुळे आर्थिक विकास होतो. लिहिता वाचता येतं.त्यामुळे स्वावलंबन येतं." 

नभाबाई म्हणाली," अहो मॅडमबाई, आता पोतर आम्ही स्वतःच कमवतो आणि खातो.आता अजून कोणतं स्वावलंबन येणार हाय या परीक्षेने." 

 बाईं कळकळीने समजावत म्हणाल्या,"नभाबाई , अर्धा तासासाठी तरी चला ना . सरकार काही पेन्शन देईल.लगेच परत आणून सोडते. थोडा वेळ तरी चला." मॅडम एवढं गयावया करताय  म्हटल्यावर नभाबाई विचारात पडली. म्हणाली," मॅडमबाई ही शेजारची रंजाबाई परीक्षेला हाय. तिचं बी नाव हाय.तिला बी बोलवा."  दुसरा कॅंडिडेट सुद्धा मिळाणार म्हणून बाई आनंदून गेल्या. पण पुन्हा तिची मनधरणी करायचं कठीण काम करावं लागणार. शेजारी दहा पावलावर असणाऱ्या कौलारू छपराच्या घराच्या अंगणात मॅडमला घेऊन नभाबाई गेली . 

               रंजाबाई उसाच्या बांड्यांवर सप..सप..सप.. वार करत जनावरांचा खाणा तयार करीत होती. परीक्षेला चला म्हणून  रंजाबाईला मॅडम व नभाबाई आग्रह करत होत्या.परंतु हे ऐकत असताना रंजाबाईचा हात काम करण्याचा थांबला नाही. तिचं काम एका तालात सुरू होतं. 

            मॅडमने विचार केला  या बायका कष्टाचे काम करीत आहेत. त्यांच्या कामात त्या निपून आहेत.त्यांचे घरचे पुरुष माणसं बाहेर फिरताहेत. तरी पण या बायका स्वतः शेतीचा आणि संसाराचा गाडा ओढत आहे. त्यांना या उल्हास परीक्षेतून काय बरं मिळणार आहे ? आर्थिक स्वावलंबी तर या आहेत.पण आर्थिक स्वायत्तता आणि विचारांचे स्वातंत्र्य मात्र यांच्यात नाही. हे विचार त्यांच्यात निर्माण व्हायला हवे पण या गोष्टी अशा एकाएकी होणार नाहीत.यासाठी खूप काम व्हायला हवं. ही प्रक्रिया खूप मोठी आहे.आता आपण शाळेतल्या आपल्या मुलांना शिकवायचं....की उल्हास साक्षरता कार्यक्रम राबवायचा....! नक्की करायचं तर काय ? हा मोठा प्रश्न आहे.शेवटी मॅडमने ठरवले हे विचार करत बसण्यापेक्षा आजची परीक्षा झाली पाहिजे. आपण आपल्या शाळेतील विद्यार्थ्यांनाच शिकवायला हवं. ते देशाचे भविष्य आहे. मोठ्या मिनतवारीने नभाबाई आणि रंजाबाई मॅडमच्या टू व्हीलर गाडीवर बसल्या.अशी तिनसीट गाडी साडे अकरा वाजता शाळेत पोहोचली.

            आता परीक्षेचा वर्ग भरत आला होता. परीक्षा दिली तर सरकार काही पेन्शन देईल ही बातमी वाऱ्यासारखी गावभर पसरली होती . आणि गावातील ,वस्तीवरील माणसं-बाया आधार कार्ड, फोटो घेऊन शाळेत येत होती. जवळ जवळ वीस परिक्षार्थी आले होते.त्यांच्यासाठी प्रिंटरवर प्रश्नपत्रिका काढल्या जात होत्या. त्याच वेळी प्रिंटरने असहकार पुकारला.दहा प्रश्नपत्रिका निघाल्या होत्या. दहा प्रौढ विद्यार्थी पेन हातात घेऊन प्रश्नपत्रिकाची वाट बघत होते. शाळेतील विद्यार्थी शांत बसणार नाही एवढ्या शहाण्यासारखे हे उल्हास परीक्षेचे विद्यार्थी शांत बसले होते.आठ मैलावर प्रश्नपत्रिकेच्या झेरॉक्स काढायला शिपाई गेला. 

               उल्हासचे परीक्षार्थी पेंशनच्या आशेने वाढतच होते.शेवटी मुख्याध्यापक बाईंनी सांगितले, आता परीक्षार्थींना परीक्षेसाठी घेऊ नका.आहे तेवढे बस्स झाले.मग काय बाहेर पठारे मॅडम यांनी आलेल्या परीक्षार्थींना  समजूत काढत बाहेर काढले. तेव्हा परीक्षार्थींना  समजवतांना त्यांना नाकी नऊ आले.यावर एक वयस्क बाईंनी तर भांडणाचा सूर लावला,"माझ्या आधी जी बाई वर्गात गेली तिला कायबी गरज नाय  बघा पेन्शनची.बघा तिच्या गळ्यात दोन सरींची सोन्याची माळ हाय.मला लई गरज आहे बघा पेंशनची.मला देऊ द्या ना तेवढी परीक्षा."

पठारे मॅडम जरा इकडे तिकडे बघत म्हणाल्या,"बाई , आहो वेळ संपली आता. अकरा पर्यंत आले तेवढ्यांचेच रजिस्ट्रेशन केले. तेवढाच वेळ सरकारने दिला होता.आता सरकारकडून जेव्हा माहिती येईल तेव्हा तुम्हाला आधी कळवू." यावर बरेच प्रौढ विद्यार्थी नाराज होऊन गेले.परीक्षेपेक्षा पेन्शन गेले याचे त्यांना वाईट वाटत होते.

               एकदाची परीक्षा सुरळीत सुरी झाली.एवढ्यात व्हिजिटसाठी पंचायत समितीच्या परीक्षा अधिका-यांची गाडी आवारात आली.लागलीच परीक्षेच्या वर्गात शांतता केली गेली. एक सोडून सारे शिक्षक बाहेर आणि परीक्षार्थी फक्त मध्ये होते.असं साजरे-गोजरे चित्र क्षणात निर्माण झाले.साहेबांनी परीक्षा हॉलमध्ये फेरफटका मारत समाधानाने मान डोलावली. बाईंनी साहेबांचे फोटो सेशन केले.शांततेत परीक्षा सुरु आहे हे पाहून साहेबांनी समाधानाने मान डोलावली.मुख्याध्यापक बाईंनी साहेबांना काळा चहा (बिना दुधाचा) पाजला. साहेब आले तसे गेले. ते जाताच शिक्षक वर्गात घाईने आले. तोडकी मोडकी सही येणाऱ्या परीक्षार्थींचे पेपर शिक्षकांशिवाय कसे पूर्ण होणार ? परीक्षार्थींना कुठं पेपर वाचता येतं की लिहिता येतं.त्यांनी पेपर सोडवायला घेतला असता तरी दोन दिवस पेपर लिहून पूर्ण झाला नसता.परीक्षा संपली.

            सकाळी आठ वाजता सुरू झालेली परीक्षा दुपारी एकला अशी संपली. त्यानंतर पेपर तपासून मार्क्स ऑनलाईन अपलोड केले गेले. हे सर्व होता होता दुपारचे दोन वाजले. ऊन मी म्हणत होते.शाळेच्या आवारातल्या झाडावरचे तसेच रानातले कावळे सुद्धा निवा-याला गेले होते. परंतु मास्तरांच्या पोटातील कावळे मात्र आता जास्तच काव-काव करायला लागले होते.

लेखक - सौ.सुरेखा बो-हाडे

मोबा.९१५८७७४२४४